İlklerin Başkenti!

İLKLERİN BAŞKENTİ

Aydın hep ilklerin başkenti olmuştur. Ad insanı temsil etmez, sadece gösterir deseler de; ben o adın derinliklerinde kökenimizle ilgili gizlerin olduğunu inanırım.

Örneğin Aydın adı, sıradan bir ad değildir. Aydın; aydınlatan, karanlıkları yakan ışık…

Bu adı Aydın ili değil de Aydın Eli diye de açabiliriz. (Aydın Eli: Aydın, Ödemiş, Tire, Selçuk, İzmir, Salihli, Demirci’yi de içine alan Denizli ve Muğla’ya kadar uzanan Aydınoğullarının yaşadığı toprakların genel adıdır.)

Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen Türk boylarının en batıya gideni Aydınoğulları’dır. Hani av tüfeği atıldığında ortada olan üç saçma en uzak mesafeye gider ve öldürücü olanıdır. En güçlüler her zaman en dayanıklı ve soyunun özelliklerini en iyi taşıyanıdır.

Aydınoğulları gelmeden yıllar önce de bu topraklar çok önemlidir. Anadolu tanrıçalarının en önemli olanlarından Kibele, sonraki yıllarda Efes’te Artemis olarak ortaya çıkmıştır. Arı ve temiz anlamında Anadolu dillerinden bir sözcüktür. Karacasu-Afrodisyas’ta güzellik tanrıçası Afrodit olarak boy atar. Milet kenti Yunanlılarca işgal edildiğinde erkekleri kılıçtan geçirirler, eşleri ölen kadınlar da ilk direnişi yaparak onlara hizmet vermezler.

Sultanhisar-Nysa kentinde ilk ses yarışması düzenlenir. Bugünkü anlamda ilk tiyatro oradaki bağbozumu törenlerinde başlar. İlk Zeybek yemin törenleri de Nysa kentinin dağlarında, yani Aydın Dağlarında yapılır.

13. yüzyılın sonlarına doğru Karaman oğullarından ayrılan Aydın Bey’e Denizli kenti verilir. O da Savaşarak Bizanslardan Güzelhisar’ın (Aydın) topraklarını ele geçirir. Geyre’de savaşırken yaralanır; getirildiği Boyasın Köyünde de gözlerini yumar. Türbesi oradadır. Karıncalı dağdaki Sarıkız, Asar Tepesi’nde türbesi bulunan Hafsa Hatun, bu toprakların ele geçirilmesinde büyük kahramanlıklar gösterir.

Aydınoğulları İzmir’i de ele geçirir. Umur Bey ta Karadenizlere, Mora yarımadasına kadar gemileriyle gider. Umur Bey, Fatih’ten tam 108 yıl önce Mora Yarımadası’nda gemileri karadan yüzdürür. Bu topraklar yiğitliğin, mertliğin, dürüstlüğün harman olduğu topraklardır. Osmanlılara karşı da çok büyük direnişler olmuştur bu topraklarda. Şeyh Bedreddin’in direnişi bu topraklarda başlatması bir tesadüf değildir.

Babası Tire Eğridere’ye gelen ilk uç beylerindendir. Börklüce Mustafa, Torlak Kemal, Orta Asya’nın paylaşımcı şamanizm düşüncelerinden kopmadıkları için ilk sosyalizm, katılımcılık düşüncelerini bu topraklarda yaşama geçirmeye çalışmışlardır.

Sultanhisarlı Kadıoğlu Efe, Yağdereli Sinanoğlu Efe, Dereköylü Gizemli Kadın Efe, Atçalı Kel Mehmet Efe, Ödemiş, Türkönü köyünden Çakıcı Mehmet Efe, bunların tümü yapılan haksızlığa başkaldırmış; beyleri, ağaları, ezenleri soyup halkına dağıtan efelerdir. Hiçbiri kendi halkını soymadığı gibi mazlumlara ve yoksullara yardımcı olmuştur. Bu yöre halkı dağda efesi varsa kendini güvende hisseder.

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında İzmir- Nazilli demiryolları yapılırken, demiryollarında çalışan işçiler, İngiliz işveren paralarını vermediği için de ilk işçi direnişini bu topraklarda yaparlar. Mustafa Kemal Atatürk’ün baba soyu da Aydınoğullarından Kızıl Hafızlar sülalesindendir. Osmanlı Balkanları ele geçirince Söke-Rodos üzerinden Selanik’e götürerek yerleştirir.

Kurtuluş Savaşı yıllarında ilk Kurşun İzmir’de Hasan Tahsin ve arkadaşlarınca atılmıştır ama ilk can alıcı vuruş Sultanhisar- Malgaç’taki Yörük Ali Efe önderliğinde Yunan karakoluna yapılan baskındır. Tüm Yunan askeri vurulmuş, ardından da Aydın birinci kez Yunan işgalinden kurtarılmıştır. Daha sonra da bir yıl üç ay süren Köşk cephesi direnişiyle (Çayyüzü, Terziler, Eğrikavak, Mendigüme, Üçyol, Kaymakçılar, Ödemiş’i kapsayan, Demirci Mehmet Efe’nin Kuvayı Milliye komutanı olduğu, Efe Ayşe’nin, Çiftlikli Kübra’nın, Ayşe Çavuş’un da savaştığı cephe.)  Ankara’da düzenli ordunun kurulması için zaman kazandırılmıştır. Yani Yeni Türkiye Cumhuriyetinin temeline ilk harç bu topraklarda konulmuştur.

Cumhuriyetin ilânından sonra ilk kadın muhtar muhtar da Çine’nin köyünden seçilmiştir. Baltaköylü kadınların Kurtuluş Savaşı yıllarında yaptığı kahramanlıklar da unutulmayacaktır. Mustafa Kemal’in de Kurtuluş Savaşı döneminde bir kulağı Aydın Cephesi’nde olmuştur.

Aydın Yörükleri, Tükmenleri Orta Asya’da olduğu gibi kadın erkek bir bütün olarak yaşamayı seçmişlerdir. Biri diğerinden üstün değil, birbirinin tamamlayıcısıdır. Hatta erkeğin sözü geçiyormuş gibi görünse de,  kadın erkeğinin onurunu kırmadan yine de kendi dediğini yaptırmasını çok iyi bilir. Kurtuluş Savaşı yıllarında köyü işgal edilen bir yaşlı ana cepheye giden oğluna şöyle haykırır: “Oğlum! Beni Yunan’a bırakma!  Vur anlımdan vur! Vatan, ölümü göze alırsan kurtulur.”

Yeni Türkiye Cumhuriyetinin oluşmasında Atatürk’ün yanında en büyük hizmeti veren, Atatürk’ün düşünce arkadaşı Hacı Süleyman Efendi, İlk TBMM’ndeki toplantıda. “Şehirlere koca koca cami yapacağımıza, köylere küçük küçük okul yapalım. Kadınları, kızları eğitilmeyen bir ulusun gelişip ilerlemesi olanaksızdır,” diyordu. Yine büyük devrimci, Atatürk’ün Adelet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt ve Milli Eğitim Bakanı Reşit Galip Aydın Milletvekilidir. Adlarını bir caddeye, bir sokağa veremedikse de o bizim ayıbımızdır.

Yine 27 Mayıs devriminde Hava kuvvetleri komutanı, sonra da milletvekili olan İrfan Tensel, İmamköy’ündendir; Efe Ayşe’nin köyünden. Acaba onun mezarına o köye giderek bir fatiha okuyan kaç yurttaşımız var. Ben gömütünü bulmakta zorlandım.

Atatürk’ün yapmak isteyip de zaman yetersizliğinde yapamadığı toprak reformu ilk denemeleri Aydın’da başlamıştır. Altmışlı yıllarda Yamalak’ta, Turanlar’da, Bafa Gölünde halk direnişleri başlamıştır. Sinan Cemgil’in dedesoyu Aydınlı’dır. Hüseyin İnan’ı Yamalak’ta pamuk tarlasında tanımıştım. Doğu Periçek’le Yeniköy’de tanıştık. Yurt sevdalısı bu gençler neden Aydın’ı seçmişti dersiniz.

Türkiyenin illerinde kaç tane kadın belediye başkanı var hiç düşündünüz mü? Özlem Çerçioğlu, Aydın’ın köylerini, kentlerini sokak sokak, kadınların da büyük desteğiyle dolaşarak iki dönem milletvekili seçilen, düğünlerinde Aydın Zeybeği oynayan Topuklu Efe’sidir. Söz verdiği gibi Belediye Başkanlığına Milletvekili iken aday olduğunda, “Seçilirsem milletvekilliğinden  ayrılıp Aydın Belediye başkanı olarak halkıma hizmet vereceğim,” dedi.

Ve sözünün eri olarak belediye başkanlığı görevine devam ediyor. Evliya Çelebi’nin dediği gibi:  “Dağlarından yağ, ovalarından bal akan Aydın’ın” bir tarihçinin dediği gibi, “En güzel gökyüzünün ve en güzel yeryüzünün üstünden, Aydın’dan” Gizemli Efe ve Topuklu Efe aracılığıyla tüm yurtseverlere selam olsun…

Etem ORUÇ