Bildiğimiz Ya da Bilmediğimiz Büyük Menderes!

BİLDİĞİMİZ YA DA BİLMEDİĞİMİZ BÜYÜK MENDERES! (1)

İlimizin can damarı, hayat kaynağı Büyük Menderes Nehrini ne kadar tanıyoruz? Kimimiz üzerinden geçtiğimizde gördüğümüzden, kimimiz sularında bi tek canlı yaşamayacak kadar kirletildiğini basından, öğrendiğimizden, kimimiz eskiden içilecek kadar temiz olan sularıyla tarlamızı suladığımızdan, kimimiz de eskiden içinde barındırdığı devasa yayınlarından ve çok lezzetli balıklarından tanırız.  Ama pek azımız merak ederek;  geçmişini, mitolojisini, kaç yıldır akmakta olduğunu araştırırız.

Yunan Mitolojisine göre (Maiandros) Büyük Menderes Nehri, “Tanrı Nehirdir. Okeanos’la Tethys’in oğludur. ” (1) Her mitolojik öyküde olduğu gibi, kendisini besleyen diğer nehirler de onun çocukları kabul edilmiştir. Çocuklarından birisi de Marsyas (Çine Çayı) Nehridir. Büyük Menderes, jeolojik olarak oluşup, akmaya başladığı andan itibaren sürüklediği topraklarla “Ege Denizini” doldurmaya başlamıştır… Taşıdığı millerle birçok antik liman kentinin denizle olan bağlantısını kesmiş limanlarını ve ovalarını bataklık haline getirmiştir… “Miletos Kenti halkı, limanlarını ve tarlalarını bataklık haline getiren Tanrı Maiandros’a karşı ayaklanmış ve kendisinden davacı olmuştur. Olaya bakan yargıç, Miletos halkını haklı bulmuş, Tanrı Nehri tazminat ödemeye mahkûm etmiştir. Belirlenen tazminatı Maiandros ’un rahipleri ödemiştir.” (2) Tanrı Maiandros sadece, Miletos ve Priene Limanlarını doldurmakla kalmamış, bölgenin en güzel körfezlerinden “Latmos” körfezinin denizle bağlantısını keserek göl haline getirmiştir. Bu gün Bafa Gölü olarak bildiğimiz göl, O’nun eseridir.

Jeolojik oluşumundan günümüze kadar, Anadolu halklarınca hangi isimlerle anılmıştır? Maiandros ismi nereden gelmektedir? Yaptığım araştırmalarda, Büyük Menderes Nehrinin kayda geçen ilk ismi “Anabelen” dir. Bu isim M.Ö. 4000 lerde bölgede yaşayan “Etrüskler” tarafından verilmiştir. “Etrüsklerin kurduğu kanal sistemi, Büyük Menderes Nehri’nin taşkın yapmasının önüne geçmekteydi. Bölgenin Etrüsklerin M.Ö. 1845 yılında bölgeden göçmesinden sonra, Anabelen Vadisi (Büyük Menderes Havzası) ve Tralleis M.Ö. 1155 yılında Friglerin eline geçti. Frigler Anabelen isminin yerine önceleri “Anebonon” ismini sonrasında ‘Ma-an-dere’ ismini kullandılar.”(3)

Peki, bu “Me-an-dere” ismi nereden çıktı? İddia edildiği gibi “S” çizerek akmasından mı? Yoksa burada da bir mitolojik öykü mü var? Anabelen ’in Maiandros yani Büyük Menderes olarak isimlendirilmesinin iki öyküsü vardır. Kahraman aynıdır. Kumandan (Kral) Meandır. İşte bu komutan ilk anlatıma göre, “Girdiği bir savaşta yenilince, tapınakların kıymetli eşyasını askerlerine dağıttı. Tanrıça Kybele bunun aklını aldı (delirtti). Çıldıran Meandır; karısını, kızını ve oğlunu öldürdükten sonra kendisini Anabelen Nehrine atarak intihar etti. Bundan sonra ırmağın adı Meandır oldu…” (4) Derler. İkinci öykü ise biraz değişiktir. “Frigyalılar’ca Meandros isminin, Kelainai Kralı Serkofos’un oğlu Meandr’dan geldiği iddia edilir. Meandr girdiği savaşı kazanırsa kendisini ilk kutlayacak kişiyi Tanrıça Kybele’ye kurban edeceğine söz verir. Savaşta galip gelir, kendisini ilk kutlayanlar karısı, kızı ve oğlu Arhelos olur. Onları kurban etmeye kıyamayan Meandır kendisini Anabel (Anebonon Nehri) Nehrine atarak canına kıyar. O’nun ölümünden sonra da Nehrin ismi Meandros (Maiandros) olarak anılmaya başlar.” (5) Tanrı

Meandros’un mermer heykeli, İzmir Arkeoloji müzesindedir ve sergilenmektedir.(6)

Meandros Nehri, Yunanlıların kültür hegemonyasından kurtulamaz. Maiandros Nehri olarak anılır. Türklerin Anadolu’yu fethinden sonra Büyük Menderes Nehri olarak isimlendirilir. M.Ö. 4000 yıllarında Havzanın hâkimi olan Etrüsklerin kanal sistemlerinin büyük bir deprem sonucu yıkılması ve M.Ö. 1845 yılında bölgeden göç etmeleri nedeniyle, yeniden onarılmamış, taşkınlar bölgenin bataklık haline gelmesine neden olmuştur. Bölgenin tamamının tekrar verimli tarım alanı haline gelmesi Cumhuriyet döneminde yapılan barajlar, kurutma kanalları ve sulama kanallarının inşa edilmesiyle olmuş, halen de bu yatırımlar devam etmektedir.

Büyük Menderes Nehri üzerinde ve kendisini besleyen çaylar üzerinde onlarca baraj, gölet yapılmasına rağmen, denize döküldüğü Balat Deltasını, taşıdığı millerle yılda 6 metre doldurmaya devam etmektedir. Büyük Menderes Nehri’nin kaynağında nehirle, Maiandros ’un oğlu sayılan “Marsyas ’la”, “Frigya Kralı Midas” ile ilgili birçok efsane anlatıldığı gibi, denize döküldüğü yerde de “Psykhe” efsaneleri anlatılır. Efsaneleri Merak edenler, Marsyas’ın Dilinden Meandros ve Havzası isimli kitabımızda bulabilirler. Burada sadece Büyük menderes İsminin öyküsünü anlattım, gelecek yazımda tarihi süreçte havzada kurulan uygarlıklardan söz edeceğim.

İsmail Türkbay

KAYNAKÇA:

1-Orhan Hançerlioğlu, İnanç Sözlüğü. 368

2-Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü. S. 216

3-H.Hilmi Bayındır-H. Fehmi Poyrazoğlu, Aydın Kenti-Tarihi, Coğrafyası ve Bu günü. S.8-9

4-age. S.9

5-Mehmet Özalp, Marsyas’ın İlinden. S.10

6-age. S. 11