Bildiğimiz Ya da Bilmediğimiz Büyük Menderes 3

BİLDİĞİMİZ YA DA BİLMEDİĞİMİZ BÜYÜK MENDERES! (3)

Denizli’nin Sarayköy İlçesi sınırından Aydın İli topraklarına giren Büyük Menderes Nehri, sularıyla ovaların topraklarına bereket kattığı gibi beslediği devasa yayınları, lezzetli balıklarıyla insanları doyurur, sonra Balat Deltasında Ege Denizine kavuşur. Büyük Menderesin kirlenmesi, sularının zehirlenmesi 1950 yılından sonra yoğunlaşır. Kirlenme nedenlerini ve alınması gereken önlemleri gelecek yazılarımda anlatacağım.

Aydın İli topraklarına giren Büyük Menderes Nehri, ovalarda “S” çizerek akarken havzada kurulu antik kentler O’nu yukarıdan, seyreder. Ovada kurulu antik kentlere sadece Söke Ovasında rastlarız. Diğer kentler dağ yamaçlarına, tepelere kurulmuştur. Aydın İli havzası uygarlıklar havzasıdır. Havzada kurulu küçüklü büyüklü 20 den fazla antik kent bulunur. Dünyanın hiçbir yerinde bu kadar antik kenti bir arada bulamazsınız.

Büyük Menderes Havzasında tarihi süreçte, Hititler, Frigyalılar, Lidyalılar, İyonlar, Bergama Krallığı, Romalılar, Bizanslılar egemenlik kurmuş, Türklerin bölgeye yerleşmesiyle Türk egemenliği dönemi başlamıştır. Aydın Ovasına doğundan giriş yaptığımızda Büyük Menderesin kuzeyinde, Kızıldere Jeotermal sahasının batısında “Buharkent” İlçesi yer alır. İlçenin tarihi çok eskilere dayansa da sınırları içinde şimdilik antik kent bulunamamıştır. Biraz daha Batıya ilerlediğimizde Büyük Menderesin sularına Dandalaz Çayı karışır. Çayı kaynağına doğru takip ettiğimizde karşımıza, antik tarihte “heykelcilik okulu” ile ünlü, Afrodisyas kenti çıkar. İlk yerleşimin ne zaman başladığı tam olarak bilinmese de M.Ö. 5000 yıllarına kadar gittiği söylenir. Havzadaki diğer kentlerde olduğu gibi, kuruluşu M.Ö.13 yüzyıla tarihlenen, M.Ö. 3. yüzyılda önemi birden bire artan bir Karia kentidir. (1) Batıya doğru yolculuğumuza devam ettiğimizde Nazilli İlçesi yakınlarında Mastaura antik kenti yer alır. Bölgede ayrıca, Harparasa ve Antiocia antik kentleri bulunmaktadır.(2)

Batıya olan yolculuğumuza devam ettiğimizde, Büyük Menderesin kuzeyinde Nysa antik kenti, tam karşısında güneyde Orthosia antik kenti yer alır. “Orthosia Hellen dilinde Artemis’e yakıştırılan isimlerden biri olup ‘dürüst, doğru ve adil’ anlamına gelmektedir. Büyük olasılıkla bu sözcük Luwi veya Karia dillerinden alınarak Hellen diline uyarlanmıştır.”(3) Nysa antik kentinin kuruluşu her ne kadar 3. yüzyıl olarak gösterilse de çok eskilere dayandığı bir gerçektir. Nysa antik kenti, halen yenileme aşamasındaki tiyatrosu ve çağında Bergama kütüphanesi ve Efes’teki “Celcus” kütüphanesinden sonra Anadolu’nun en zengin kitaplığına sahip kütüphanesi ile ünlüdür.  “Amasya’lı ünlü coğrafyacı Strabon (MÖ 64 – MS 24), eğitimini Nysa kentinde sürdürmüştür.(…) Kent ilk kurulduğunda isminin ‘Athymbra’ olduğunu Strabon söylemiştir.” (4) Tanrı Apollon ile Satyr Marsyas arasında geçen müzik yarışması Tmolos dağının eteklerinde yapılmıştır. Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı efelerin kökenlerinin Nysa’ya dayandığını söyler. Ne yazık ki Nysa antik kenti, M.Ö. 264-238 yıllarında meydana gelen şiddetli depremler sonucu tamamen harap olmuş ve yeniden kurulamamıştır. Kent sakinleri, yerleşim yeri olarak şimdiki Sultanhisar’ın bulunduğu bölgeyi seçmiştir. Nysa kentinin hemen batısında Salavatlı Kasabası yakınlarında Acharaka antik kenti yer alır. “Ünlü coğrafyacı Strabon’a göre Acharaka, ‘çok önemli bir kutsal bölge’dir. Verimli toprakları ile yeraltı sıcak suları, Acharaka’nın kutsal alan niteliği kazanmasında ve sağlık merkezi olmasında belirgin faktörlerdendir.” (5)

Batıya olan yolculuğumuza devam ettiğimizde, Köşk İlçesi sınırlarına ulaşırız. Köşk İlçesinin tam karşısında Dalama Bucağı yer alır. Şimdi mahalle olan beldemizde, açılmayı bekleyen büyük bir höyük bulunur. Bu höyük açıldığında yörenin tarihi yeniden yazılacaktır. Yolculuğumuza devam ettiğimizde karşımıza güzelliğin, aşkın ve sadakatin sembolleştiği Tralleis antik kenti çıkar. Kentin Güney Batısında Marsyas (Çine) çayı Büyük Menderese katılır. Çine Çayı Havzasında, Alabanda,  Alinda, Gerga antik kentleri yer alır. Çine İlçemizde bulunan Tepecik Höyüğü, açıldığında yörenin tarihi tamamen değişecektir. Karia kentleri olarak anılan bu kentlerin ilginç kuruluş öyküleri de vardır.  “Alinda ve Alabanda’nın M.Ö. 4. yüzyıldan önceki tarihi, sisler arasında kaybolmuş gibidir. Kentler tarih sahnesinde isimlerini, Karia Prensesi Ada’nın Alinda kentine sürgüne gönderilmesi ve Büyük İskender tarafından kurtuluş öyküsü ile duyurmuştur.” (6) güzelliğin, aşkın ve sadakatin,  sembolü Tralleis antik kentini de haftaya anlatacağım.

İsmail Türkbay

KAYNAKÇA:

1-İsmail Türkbay, Marsyas’ın Dilinden Meandros ve Havzası. S. 49

2- http://www.nazilli.bel.tr/nazillimiz.asp

3-Hüseyin Asar, Makale. http://www.aydinpost.com/aydinin-bilinmeyen-zenginligi-orthosia- 1672yy.htm

4-http://www.sultanhisar.bel.tr/nysa-antik-kenti.html

5-Hüseyin Asar, Makale. http://www.aydinpost.com/aydinin-bilinmeyen-zenginligi-acharaka- 1660yy.htm

6-İsmail Türkbay, Marsyas’ın Dilinden Meandros ve Havzası. S. 87